Damian Ortega, Champ de vision, installation view, Centre Pompidou, 2008. Photo: Georges Meguerditchian.

«Ομάδες ατόμων σε συνεχή κίνηση συστήνουν ύλη. Το παράδοξο προκύπτει από το γεγονός ότι το κενό είναι γεμάτο σωματίδια, και αντίστοιχα, το στέρεο γεμάτο κενά», σημειώνει ο Damian Ortega (Μεξικό, 1967) σε μια συζήτηση με τη Susan May της White Cube. Αφορμή, το έργο Nine Types of Terrain, 2007, μια φιλμική εγκατάσταση με θέμα τους τρόπους ανασχηματισμού και επέκτασης της «ύλης» στο χώρο. Σε κάθε ένα από τα εννιά μικροφιλμάκια/βινιέτες (16 mm) που συστήνουν το έργο, αυτή η διαδικασία παρουσιάζεται ως μια παραλλαγή του γνωστού domino effect: σειρές από τούβλα, τοποθετημένα σε διαφορετικούς κάθε φορά σχηματισμούς και προσεχτικά επιλεγμένες τοποθεσίες, επιδεικνύουν φαινόμενα όπως η συρρίκνωση, η κατάρρευση ή η μετατόπιση των μορφωμάτων, ως αποτέλεσμα αλυσιδωτών αντιδράσεων. Η «ύλη», δηλαδή τα πράγματα, και κατ’ επέκταση η λεγόμενη αντικειμενική πραγματικότητα στο σύνολό της, υπονοεί εδώ ο Ortega, δεν είναι μια συμπαγής και ακίνητη μάζα, όπως «φαίνεται», αλλά μια δυναμική κατάσταση εν κινήσει. Μια ομάδα από στοιχειώδη σωματίδια διαφορετικών ποιοτήτων σε συνεχή αναβρασμό. Εκείνο που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι τα γυρίσματα του Nine Types of Terrain πραγματοποιήθηκαν στην άκρη της πόλης του Βερολίνου, σε ένα γυμνό, απαλλοτριωμένο τοπίο (ένα waste ground), καθώς και το ότι η πηγή έμπνευσης που επικαλείται ο μεξικανός καλλιτέχνης, είναι ένα μυθικό εγχειρίδιο στρατηγικής σκέψης και πρακτικής: Η Τέχνη του Πολέμου (6ος π.Χ.) του ταοϊστή Sun Tzu, [i] για όσους προτιμούν να κερδίζουν έξυπνες μάχες, με όσο το δυνατόν λιγότερες ανθρώπινες απώλειες. Αμέσως συνειδητοποιούμε τις πολιτικές διαστάσεις αυτού του εξαιρετικά μίνιμαλ παιχνιδιού με τα τούβλα. Οι κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις (πτώση του Τείχους και των κομμουνιστικών ηγεμονιών της Ανατολικής Ευρώπης) συνδέονται αιτιολογικά με τον άναρχο πολεοδομικό ανασχεδιασμό, η γεωπολιτική μετατρέπεται σε βιοπολιτική, ενώ η ίδια η κυκλική χρονικότητα του έργου (τα φιλμάκια επαναλαμβάνονται σε λούπα) αποτελεί ένα σχόλιο πάνω στη διαλεκτική φύση της δράσης.

Η ιδέα της ύλης ως ενεργή οργανική και performative μάζα, με συγκεκριμένες ποιότητες και χαρακτηριστικά, είναι αναμφίβολα η κεντρική μεταφορά της πλαστικής γλώσσας του Damian Ortega. Και το «άτομο», ως στοιχειώδες σωματίδιο της ύλης (και της πραγματικότητας), το επίκεντρο της αισθητικοεπιστημονικής έρευνας του, η μικροκοσμική μονάδα που χρησιμοποιεί για να σχολιάζει αλλά και να επεμβαίνει ενεργά στον κοινωνικό μακρόκοσμο. Μέσα απ’ το πρίσμα του Ortega, κάθε «πράγμα» αποκτά στο βλέμμα μας διαστάσεις γεγονότος, «event»∙ και, κατά συνέπεια, αντιστρέφοντας τους όρους της γνωστής επαναστατικής εξίσωσης των John Cage, Allan Kaprow ή Asger Jorn, event = μορφή (ή φόρμα) = έργο τέχνης.

Μετά από τις εννιά μικροδράσεις του Nine Types of Terrain, 2007, το νέο έργο του μεξικανού καλλιτέχνη, με τίτλο Champ de vision [Οπτικό πεδίο], 2008, διευρύνει με αρκετά ιδιοφυή τρόπο την ενασχόλησή του με την υποκειμενική φύση της πραγματικότητας και δη με το ρόλο της αντίληψης, δίνοντας «μορφή» (υλική υπόσταση) στο ίδιο το «γεγονός» της όρασης. Το Champ de vision [Οπτικό πεδίο], για το οποίο θα προτιμήσω τον όρο «περιβάλλον» (αντί της «εγκατάστασης», που χρησιμοποιεί η Christine Macel, επιμελήτρια της έκθεσης του Ortega, στο Espace 315 του Μπομπούρ), αποτελείται από τρία μέρη:

Σε έναν πρώτο, συρρικνωμένο χώρο, μας υποδέχονται μια σειρά από σχέδια με μολύβι που μοιάζουν να έχουν κοπιαριστεί από κάποιο εγχειρίδιο μοριακής βιολογίας. Ο Ortega, στον ρόλο του καλλιτέχνη-ερευνητή, μελετάει και επιχειρεί να αναπαραστήσει «πιστά» και «αποστασιοποιημένα» την ατομική δομή της ύλης. Βρισκόμαστε ακόμα «έξω» από το «πεδίο». Όλα συμβαίνουν στον χώρο που ακολουθεί: ένας αστερισμός από σφαιροειδή σωματίδια από plexiglass, σε διαφορετικά χρώματα και μεγέθη, αγκιστρωμένα σαν πεταλούδες σε σειρές από αδιόρατα νήματα, έχει καταλάβει τα 200 m² του μοναδικού white cube του Centre Pompidou. Το σύνολο σχηματίζει έναν κώνο, ένα τρισδιάστατο τρίγωνο με την κορυφή του στραμμένη προς τον απέναντι τοίχο της αίθουσας. Χάρη στους κενούς διαδρόμους που δημιουργούν οι κάθετες γρίλιες με τα περιστρεφόμενα γύρω από τον άξονά τους (το νήμα) χρωματιστά σωματίδια, έχουμε τη δυνατότητα να διεισδύσουμε στο έντονα φωτισμένο αφηρημένο περιβάλλον. Αφού περιφερθούμε, σταθούμε μέσα και έξω από τον αιθέριο κώνο, κατευθυνόμαστε προς μιαν ένδειξη που μας καλεί να περάσουμε πίσω από τον απέναντι τοίχο, ο οποίος αποδεικνύεται μεσοτοιχία. Εκεί, σε έναν δεύτερο επίσης συρρικνωμένο, αλλά πιο σκοτεινό (συνειδητοποιούμε εκ των υστέρων) χώρο, μας περιμένει ένας φακός. Μέσα από μια μικρή σχισμή, ανοιγμένη στη μέση του τοίχου, το βλέμμα μας, μετωπικά στραμμένο τώρα προς το περιβάλλον που μόλις διασχίσαμε, ανακαλύπτει στη θέση του αστερισμού, ένα σχήμα, μια μορφή: πρόκειται για την εικόνα ενός ανοικτού ματιού …

Το πρώτο σημείο στο οποίο θα ήθελα να σταθώ σχετικά με το Champ de vision είναι η ίδια η αφήγηση που ακολουθεί τη γέννησή του. Όταν οι δύο συνεργάτιδες της Christine Macel ζήτησαν από τον Damian Ortega, στη συνέντευξη που δημοσιεύεται στον κατάλογο της έκθεσης, να εξηγήσει τη «μέθοδο εργασίας του», ή το «πώς του έρχονται οι ιδέες», ο καλλιτέχνης δεν διστάζει, καταφεύγοντας στο προσφιλές του αισθητικοεπιστημονικό λεξιλόγιο να μιλήσει για μια διαδικασία νοητικών συσχετισμών που εμπεριέχει το τυχαίο. «Οι ιδέες μου», απαντά με πνεύμα, λειτουργούν σαν «ηλεκτρικές εκκενώσεις», εμφανίζονται στο μυαλό σαν «σπίθες». Το υπονοούμενο είναι σαφές. Ας το επαναλάβουμε: η καλλιτεχνική δημιουργία, αντίθετα από την επιστήμη, είναι μια περίπλοκη διαδικασία υποκινούμενη από καθαρά υποκειμενικά κριτήρια. Το σημείο εκκίνησης του Champ de vision ως project, εξηγεί σε κάποιο άλλο σημείο της συνέντευξης, είναι η φωτογραφία ενός ματιού, την οποία δανείστηκε από μια αφίσα που βρήκε περιπλανώμενος στους δρόμους του Μπουένος Άιρες και την οποία μεγέθυνε αναζητώντας το στοιχειώδες σωματίδιο της εικόνας. Πέρα από την ανοιχτή αναφορά στο Blow up του Αντονιόνι, η καθόλου αφελής αφήγηση του Ortega ανακαλεί αναπόφευκτα τόσο τους pop πειραματισμούς του Lichtenstein όσο και τις πρακτικές των Γάλλων affichistes. Το «έγκλημα» όμως που αποκαλύπτει το αλληγορικό «blow up» του Ortega, βαθιά φαινομενολογικής έμπνευσης, είναι η ίδια η αντικειμενική πραγματικότητα ως οπτική ψευδαίσθηση.

Μια δεύτερη παρατήρηση αφορά στον τρόπο με τον οποίο το Champ de vision «παίζει» με αντιφατικές έννοιες όπως: σκοτεινός/φωτεινός θάλαμος, μέσα/έξω, υποκειμενικό/αντικειμενικό, νοητικό/φυσικό, διάστιξη/συμπύκνωση … , ως αντίστοιχα πεδία δράσης από τη μία πλευρά των εννοιών και από την άλλη των μορφών. Το πέρασμα από το πεδίο του αστερισμού στον κενό χώρο πίσω από την μεσοτοιχία είναι και συμβολίζει το πέρασμα από τον «φωτεινό» στον «σκοτεινό» θάλαμο του Οπτικού πεδίου (και του Barthes), το πέρασμα από την κατάσταση της «εμπειρίας» σε εκείνη του «θεάματος». Μια αλλαγή οπτικής γωνίας που σημαίνει και αλλαγή ρόλου: από «περιπατητές» στο δάσος των σημείων της ύλης, γινόμαστε, περνώντας πίσω από τον φακό, (πανοπτικοί;) «θεατές» των σημαινόμενων, αλλά και δημιουργοί πραγματικότητας, εικόνας, μνήμης …

«Ομάδες ατόμων σε συνεχή κίνηση συστήνουν ύλη». Ας προσθέσουμε: «Η μορφή του είναι Ορατή, Αλλά είμαι Άμορφος, Είμαι συγκεντρωμένος, Είναι διαιρεμένος» (— Sun Tzu, Η Τέχνη του Πολέμου). Η ίδια η αμφισημία αυτών των ρήσεων είναι ίσως ο πιο κατάλληλος τρόπος «αναγνώρισης» του μεξικανού καλλιτέχνη, της υποκειμενικής αιτιακότητας που συνδέει στο έργο του την πολεμική πραγματεία του ταοϊστή με τις νευροαισθητικές θεωρίες του Semir Zeki. [ii] Και δεν χρησιμοποιώ καθόλου τυχαία τον όρο «αναγνώριση»: για τον πρώην πολιτικό σκιτσογράφο, η τέχνη χρησιμεύει για να δημιουργεί «πεδία αναγνώρισης», αυτή είναι η σημασία της και η ουσιαστικά πολιτική της λειτουργία. Όπως ακριβώς ο σαρκασμός, το διφορούμενο ή το λογοπαίγνιο στις γελοιογραφίες και τα comics, το έργο τέχνης δημιουργεί, ως μορφή και ως φυσική και νοητική εμπειρία, ιδιολέκτους και συνενοχές, δεσμούς και κρυφούς κοινωνικούς ιστούς, επικοινωνία.


[i] Στο 11o κεφάλαιο της πραγματείας του, ο Sun Tzu διαπραγματεύεται στρατηγικές νίκης σε εννιά διαφορετικά είδη εδαφών, όπως το «Διασπασμένο έδαφος» («όπου οι φεουδάρχες πολεμούν στο έδαφός τους»), το «Ελαφρύ έδαφος» («όταν ένας στρατός εισβάλει σε εχθρικό έδαφος αλλά όχι εις βάθος»), το «Στρατηγικό έδαφος» («όταν το έδαφος είναι προνομιούχο και για τις δυο πλευρές»), ή το «Εσώκλειστο έδαφος» («μέσα από στενά φαράγγια, όπου μια μικρή δύναμη μπορεί να χτυπήσει μια μεγαλύτερη»).
[ii] Βλ. Inner Vision: an exploration of art and the brain, 1999.